شطرنج ابزاری برای پرورش ذهن

این مقاله بر اساس مطالعات روانشناسی و آموزشی، تاثیرات شطرنج بر دانش آموزان را بررسی کرده و در نهایت نشان می دهد که شطرنج، هوش intelligent quotient  و توانایی حل مساله را افزایش داده و تصمیم گیری مستقل و سریع در موقعیت های دشوار را آموزش می دهد. همچنین مهارت های خواندن، حافظه، زبان و ریاضیات را تقویت کرده تفکر منتقد و خلاق را تغذیه می کند.

شطرنج تمرینی برای تصمیم گیری سریع و دقیق در تنگی وقت فراهم می آورد و می تواند از این طریق نتایج دانش آموزان در امتحانات مدرسه را بهبود بخشد.

شطرنج نحوه تفکر منطقی و کارآمد را آموزش می دهد و انتخاب بهترین گزینه از میان گزینه های موجود را نشان داده و اهمیت برنامه انعطاف پذیر، تمرکز و نتیجه انتخاب و تصمیم گیری را به نمایش می گذارد. همچنین دختران و پسران را صرف نظر از قابلیتهای طبیعی یا سابقه اجتماعی-اقتصادی آنها تحت پوشش می گیرد.

شطرنج از جمله بهترین و موثرترین ابزار در آماده کردن کودکان برای مواجهه یا دنیای کنونی است که روز به روز در دریای اطلاعات فروتر می رود و همراه با آن موقعیت های دشوارتری در تصمیم گیری را به ارمغان می آورد.

آیا شطرنج هنراست؟ یا شاید علم؟ یا چناچه برخی ادعا می کنند هر دو؟ بیایید رو راست باشیم، شطرنج در واقعیت فقط یک بازی است. رقابتی خلاق و مفرح. بازی ای که چندان متفاوت از تنیس، کریکت، فوتبال یا گلف نیست.

اما تفاوت برجسته ای که شطرنج را متمایز می کند در این است که شطرنج جزو معدود بازی هایی است که ذهن انسان را به تمامی تمرین می دهد در حالیکه در قابلیت تحکیم شخصیت و تقویت اعتماد به نفس با دیگر ورزش ها مشترک است.

اکثر ما می توانیم این تمرین را به کار ببندیم هر چند برای برخی از ما شاید کمی دیر باشد اما برای فرزندانمان شاید چندان هم دیر نشده است.

شطرنج از جمله قوی ترین ابزار در دسترس جهت تقویت ذهن کودک است.

یاد گرفتن حرکات شطرنج نسبتا ساده است. بیشتر کودکان 7-6 ساله می توانند قوانین پایه را به کار ببندند. حتی برخی از آنها در سنین 5-4 سالگی نیز از عهده برمی آیند. شروع به موقع چنانچه در موسیقی و زبان، می تواند در میزان مهارت کودک موثر افتد. در نهایت در هر سنی شطرنج مهارت های تمرکز، صبر و پشتکار را افزایش داده خلاقیت، فراست، حافظه و توانایی تجزیه تحلیل را تقویت کرده تصمیم گیری در موقعیت های دشوار و حل مساله به شیوه انعطاف پذیر را آموزش می دهد.

تمرکز، صبر و پشتکار:

اگر بخواهیم شطرنج باز خوبی باشیم نیاز به قدرت تمرکز بالا داریم. گاهی چهره برخی شطرنج بازان حتی بازیکنان برتر در رده جهانی به هنگامی که از پشت میز خود برای تنفس بلند شده و در سالن راه می روند به نظر غیر عادی و پریشان می رسد. در یک نگاه دقیق تر در می یابیم که بیشتر آنها حتی زمانی که پشت میز نیستند، با تمرکز قوی خود، صفحه شطرنج را در ذهن بازسازی کرده و به تجزیه و تحلیل مشغولند. شطرنج به بازیکنان جوان و کم تجربه تر نتیجه تمرکز قوی را آشکار کرده و تاوان فوری خطاها را به نمایش می گذارد کمتر ابزار آموزشی چنین کارآیی سریعی دارد.

آنی غفلت در تمرکز به ویژه در مرحله آخر بازی می تواند نتیجه جبران ناپذیری را به بار آورد. بازیکنان جوان تنها با صبر و پشتکار (شاخصه هایی که در مدرسه و به ویژه در نتیجه امتحانات دانش آموزان نقش مهمی را ایفا می کنند.) می توانند نتیجه قابل قبولی کسب کنند.

تجزیه تحلیل، منطق و توانایی حل مسأله:

مهارت در شطرنج، نیازمند آمیزه ای از شایستگی ها ست. شطرنج بازان قدرتمند نوجوان از توانایی بالایی در تجسم فضایی، ریاضی، برخوردارند.

دکتر فرگوسن در مطالعات سال 1995 خود می گوید: “این دریافت نشان داد که مهارت در شطرنج، تنها مستلزم تسلط بر یک مهارت خاص و یا آمیزه ای از یک یا دو مهارت نیست بلکه ترکیب وسیعی از مهارت ها درکنار هم این قابلیت را فراهم می آورد.” وی در یک تحقیق مهم دیگر دریافت که یادگیری شطرنج، حتی در نوجوانی سبب تقویت مهارت های ریاضی و زبانی است. این نتیجه برای بیشتر دانش آموزانی (حتی بازیکنان معمولی تر) که برای یکسال تحصیلی در هفته دو ساعت تمرین شطرنج داشتند صادق بود. تحقیقی دیگر (جان آرتیس) اضافه می کند که شطرنج سبب تقویت حافظه کودکان نیز می شود.

تحقیق دیگری در کانادا در سال 92-1991، بر تاثیر شطرنج در تقویت و افزایش مهارت حل مسأله در کودکان تأکید می کند. معلمان با افزودن شطرنج به برنامه آموزش کلاسیک ریاضیات توانستند به طرز چشمگیری متوسط شاخص قابلیت حل مسأله دانش آموزان را بالا ببرند. دانش آموزانی که شطرنج را در برنامه آموزشی ریاضیات خود گذرانده بودند، امتیازی بسیار بالاتر از آنانی که برنامه استاندارد آموزش ریاضی را گذرانده بودند نشان دادند. مدرسه مقدماتی شطرنج هم اکنون در نیو برونزویک (محلی که این تحقیق مورد آزمایش قرار گرفت) مشغول به فعالیت است. 
 
همچنین ثابت شده است که شطرنج، تفکر خلاق و نقادانه را تغذیه می کند. مطالعات چهار ساله دکتر فرگوسن (83-1979 ) تأثیر شطرنج بر قدرت تفکر دانش آموزان مدرسه ای در امریکا را بررسی می کند. با آزمایش دو تست (تست 130 بالای IQ جزو دانش آموزان مستعد با ارزیابی تفکر نقادانه واتسون-گلاسر و تست تفکر خلاق تورنس) بر روی این دانش آموزان فرگوسن دریافت که بعد از گذراندن 64-60 ساعت آموزش و تمرین شطرنج در طی 32 هفته، آنها پیشرفت چشمگیری در شاخص تفکر خلاق نشان دادند. بعلاوه وی دریافت که شطرنج خلاقیت نوجوانان مستعد را آبیاری می کند وی همچنین چنین نتیجه گیری کرد که: “اینطور به نظر می رسد که شطرنج از بسیاری از برنامه های رایج برای پرورش تفکر خلاق برتر است و بنابراین می تواند در برنامه متفاوتی برای دانش آموزان مستعد در نظر گرفته شود.” شطرنج نه تنها برای پرورش و توسعه مهارت های دانش اموزان مستعد ارزشمند است بلکه دانش آموزان متوسط و پایین تر نیز می توانند از آن بهره مند شوند. مایکل وسیو (مربی شطرنج 1990 ) می گوید یک شطرنج آموز کند حتی اگر نتواند شطرنج را به کمال دریابد (همه استراتژی ها و تاکتیک ها را یاد بگیرد.) ولی می تواند از زبان، تصویر کلی و سیستم شگرف حرکات آن سود جوید.

دکتر فرگوسن در سال 88-1987 برنامه آموزش و تمرین شطرنجی را در کلاس ششم یک مدرسه روستایی در ایالت پنسیلوانیا شامل 9 دختر و 5 پسر به آزمایش گذاشت. در شروع برنامه دانش آموزان متوسط 104 را کسب کردند. این برنامه شامل 3-2 جلسه آموزش در هفته بود IQ تست و علاوه بر آن دانش آموزان بیشتر اوقات زمانی را روزانه به بازی کردن اختصاص می دادند. این دانش آموزان برای شرکت در مسابقات ترغیب و تشویق شدند. پس از گذراندن این دوره فشرده، 7 تن از پسران این کلاس توانستند در مسابقات قهرمانی شطرنج مدارس ایالت پنسیلوانیا به مقام دوم دانش آموزان کلاس پس از گذراندن این IQ دست یابند. در نهایت نتایج تست این برنامه، پیشرفت چشمگیری در حافظه و مهارت های زبانی بویژه در بازیکنانی که در مسابقات شرکت داشتند را نشان داد.

شطرنج حتی نشان داده است که می تواند در مجموع سبب افزایش نتایج تست شود. آزمایش تست وکسلر برروی 4000 دانش آموز ونزوئلایی IQ های که تنها کمتر از 5 ماه دوره آموزش شطرنج را گذرانده بودند، در اکثر آنها افزایش نتایج تست پس از گذراندن دوره را نشان می داد. گروه آزمایشی از میان تمام رده های اجتماعی-اقتصادی انتخاب شده بودند و هر دو جنسیت زن و مرد را شامل می شدند. ارائه نتایج این مطالعات دولت ونزوئلا را به شدت تحت تأثیر قرار داد چنان که از سال 89-1988 دروس شطرنج در اکثر مدارس ونزوئلا مرسوم گشت.

اهمیت پردازش اطلاعات و حل مسأله در دهکده جهانی:

اینترنت، ایمیل و کامپیوترها به سرعت در کار تغییر شاخص های موفقیت در کار و تحصیلند.
 

با شتاب گرفتن پروسه جهانی شدن، اطلاعات هر چه سریعتر و سریعتر به جریان می افتد. اطلاعاتی که تا همین چند سال پیش برای دسترسی به آن ماه ها زمان صزف می شد امروز از طریق اینترنت در ظرف چند دقیقه قابل دسترسی است. با چنین دسترسی آسان و حجم شگرف اطلاعات، توانایی انتخاب مناسب از میان گستره وسیع گزینه های موجود، امری حیاتی است.

در چنین دنیایی، دانش آموزان باید بکوشند سرعت، انعطاف پذیری و قدرت انتقاد واکنش های خود را با روند پیچیدگی دنیای کنونی هماهنگ کنند. دانش آموزان علاوه بر ذخیره حجم قابل توجهی از این اطلاعات، باید توانایی جستجو در این دریای اطلاعات و از همه مهم تر پردازش اطلاعات را داشته باشند. آنها همچنین باید توانایی دسته بندی اطلاعات متناسب و نامتناسب، یادگیری سریع تکنولوژی های جدید و همچنین استفاده از آنها در حل مسائل را در خود تقویت کنند.

اینجاست که شطرنج به عنوان ابزار ویژه و قدرتمند در پرورش ذهن کودکان ما ظاهر می شود. ماهیت پویای شطرنج، مجموعه ای متغیر از مسائل را در هر حرکت پیش رو می گشاید. به استثنای حرکات اولیه در شروع بازی که می توان قویترین آنها را به خاطر سپرد، هر حرکت موقعیتی جدید را فراهم می آورد. شطرنج بازان می کوشند در هر موقعیتی در صفحه، با محاسبات خود و پیش بینی وضعیت های محتمل و ارزیابی آنها براساس اصول تئوری، بهترین حرکت ممکن را پیدا کنند. در بعضی پوزیسیون ها بیش از یک حرکت خوب وجود دارد، چنانچه در دنیای واقعی بیش از یک گزینه مناسب می تواند موجود باشد. بازیکنان باید تصمیم گیری در موقعیت های مبهم و یا دشوار در شطرنج را بیاموزند.

چنین مهارت هایی در اندیشیدن برای دانش آموزان مقطع ابتدایی و راهنمایی در برخورد با مسائل روزمره زندگی حتی از ارزش و اهمیت بیشتری برخوردار است. این دانش آموزان در مقطع دانشجویی خود باید بدانند چگونه از گستره وسیع قوانین و اطلاعات موجود در پاسخ دادن به مسأله استفاده کنند. مهارتی که فقدان آن در دانشجویان فعلی دانشگاه ها قابل مشاهده است. در نتیجه این فقدان در اطلاعات غرق شده اند و بیهوده به جای جستجوی گزینه های متفاوت و متناسب، بهترین پاسخ را جستجو می کنند.

نتیجه گیری:

شطرنج، گزینه ای مناسب و با قدرتی استثنایی برای پرورش ذهن کودکان ماست و آنها را در مواجهه و غلبه بر پیچیدگی های روزافزون و نیازهای دهکده جهانی یاری می رساند. روز به روز مدارس بیشتری در سراسر جهان به ارزش و اهمیت شطرنج پی برده و آن را در برنامه استاندارد آموزشی خود جای می دهند. در حقیقت شطرنج فقط یک بازی است. بازیی که در عین حال توانسته بعضی از بزرگترین مغزها در قرن گذشته را به خود جذب کرده و به مبارزه طلبیده است. چنانچه امروز کتاب هایی که درباره نحوه بازی نوشته شده اند، به راحتی می توانند قفسه های یک کتابخانه را پر کنند.

شطرنج همچنین ابزار ویژه و موثری در آموزش است. شطرنج، ذهن انسان را اعم از دختر و پسر، با استعداد ویژه یا معمولی، ورزشکار یا غیر ورزشکار، ثروتمند یا فقیر به تساوی به مبارزه می طلبد. شطرنج می تواند به دانش آموزان اهمیت برنامه ریزی و همچنین تصمیم گیری را بیاموزد.

بعلاوه تمرینی است برای بالا بردن قدرت تمرکز دانش آموزان. شطرنج بازی قوی همچنین شیوه دستیابی به برد دلپذیر و باخت برازنده، تفکر منطقی و موثر، تصمیم گیری در موقعیتهای دشوار و مبهم را فرا می گیرند. (سیمور و نورود 1993 ) در سطوح بالاتر، چنانچه بازی خوب نیازمند طرح و نقشه ای منطبق و مرتبط با وضعیت متغیر صفحه است و نقشه ای که بدون در نظر گرفتن پاسخ های محتمل و متفاوت حریف طرح ریزی شود کارآیی لازم را نخواهد داشت برنامه ریزی انعطاف پذیر را تعلیم می دهد.

شطرنج همچنین می تواند اسباب اعتماد به نفس و خودباوری در کودکان را فراهم آورد اما چنانکه باخت حتی برای قهرمانان جهان نیز اجتناب نا پذیر است با تکبر و نخوت میانه ای ندارد.

شطرنج ابزاری برای آموزش و شکوفایی کودکان و دانش آموزان مستعد نیز به شمار می رود. مسابقات شطرنج موقعیت مناسبی برای مواجهه این کودکان مستعد با همتایان خود در سنین مختلف است چنانچه اکثر مسابقات شطرنج بر خلاف دیگر رشته های ورزشی محدودیت سنی برای شرکت ندارند. در مسابقات یک بازیکن 6 ساله می تواند مقابل بازیکن 10 ساله بازی کند و یا بازیکن 12 ساله مقابل 17 ساله. بازیکنان جوان در مسابقات بزرگسالان بسیار خوب ظاهر می شوند. برای مثال در سال 2000-1999 در استرالیا یک بازیکن 14 ساله قهرمانی جنوب استرالیا را از آن خود کرد و یک بازیکن 15 ساله موفق به کسب مقام قهرمانی کوئینزلند شد. همچنین بازیکنی 13 ساله با پوئن شکنی به مقام دوم قهرمانی استرالیا دست یافت.

تحقیقات نشان داده است که مطالعه و یادگیری روشمند شطرنج می توانداسباب تقویت مهارتهای IQ ،بالا رفتن شاخص زبانی، ریاضی و خواندنی را فراهم می آورد.

مسابقات شطرنجی که با تعریف محدودیت زمانی و با ساعت شطرنج برگزار می شوند بازیکنان را در تصمیم گیری سریع و تحت شرایط فشار تمرین می دهند. مهارتی که می تواند دانش آموزان را در فشار مشابه امتحانات مدارس یاری برساند. شطرنج ابزاری جذاب برای تمرین ذهن و به مبارزه طلبیدن آن است. تمرکز لازم در بازی ذهن را حساس تر و هوشیارتر کرده و تفکر مناسب را تقویت می کند.

در نهایت یکی از مهمترین آثار آن، آموزش تفکر و حل مسایل متغیر با ارائه ترکیب متنوعی از مسائل پشت سر هم است. با میلیون ها احتمال متفاوت در بازی، بازیکنان باید همیشه برای رویارویی با موقعیت ها و مسائل جدید آمده باشند. آنها نمی توانند با به کار بستن یک فرمول ثابت و یا استفاده از حافظه خود این مسائل را حل کنند. بلکه باید به قدرت تحلیل و محاسبه خود تکیه کرده و با استفاده از قوانین پایه و وضعیت های نمونه وار و ابتکار و خلاقیت خود حرکت مناسب را بیابند.

در ژوئن 1999 کمیته بین المللی المپیک شطرنج را رسما به لیست ورزش های کمیته افزود. رویدادی خوش برای آمار 6 میلیونی شطرنج بازان جهان. با این تصمیم جدید، کودکان با انگیزه بیشتری و با رویاهای قهرمانی به این رشته روی می آورند.

تمامی مطالب فوق متعلق به باشگاه شطرنج ایران می باشد. کپی مطالب با حفظ منبع بلا مانع می باشد.

خانه و مدرسه تخصصی شطرنج در مشهد