مسابقات قهرمانی شطرنج جهان معتبرترین رقابت جهانی شطرنج است که قهرمان جهان را در این بازی تعیین می کند. تاریخچه این قهرمانی به سال ۱۸۸۶ باز می‌گردد، زمانی که ویلهلم اشتاینیتز اولین قهرمان رسمی جهان شد. از آن زمان به بعد، مسابقات قهرمانی به طور منظم برگزار می شود و تنها با چند وقفه به دلیل جنگ‌های جهانی و سایر رویدادهای جهانی برگزار می شود.
شکل فعلی مسابقات قهرمانی شطرنج جهان شامل مسابقه‌ای بین قهرمان حاکم و یک رقیب دیگر است. این مسابقه هر دو سال یک‌بار برگزار می‌شود. این مسابقه شامل یک سری بازی است که بین دو بازیکن انجام می‌شود و اولین بازیکنی که به تعداد مشخصی برد یا تساوی می‌رسد برنده اعلام می‌شود. تعداد بازی‌ها و آستانه برنده شدن ممکن است بسته به ترجیحات برگزارکنندگان متفاوت باشد، اما رایج‌ترین فرمت مسابقه ۱۲ بازی است که اولین بازیکنی که به امتیاز ۶.۵ برسد برنده اعلام می‌شود.
مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در طول سال‌ها شاهد بازیکنان بزرگ بسیاری بوده است، از جمله برخی از بزرگ‌ترین نام‌های تاریخ شطرنج مانند گری کاسپاروف، آناتولی کارپوف، بابی فیشر و امانوئل لاسکر. این بازیکنان نه تنها چندین‌بار موفق به کسب عنوان قهرمانی شده‌اند، بلکه از طریق سبک‌های بازی منحصربه‌فرد خود و کمک به پیشرفت شطرنج، تأثیر خود را در بازی شطرنج بر جای گذاشته‌اند.
سابقه مسابقات قهرمانی شطرنج جهان
در اوایل قرن نوزدهم، قهرمانی رسمی جهانی شطرنج یا سیستم یکپارچه‌ای برای تعیین قوی‌ترین شطرنج‌باز جهان وجود نداشت. مفهوم قهرمان جهان شطرنج تا اواسط قرن نوزدهم وجود نداشت. با این حال، بازیکنان قدرتمندی در آن زمان بودند که از بهترین شطرنج‌بازهای جهان به شمار می‌رفتند.
یکی از برجسته‌ترین بازیکنان اوایل قرن ۱۹ لوئی شارل ماهه د لا بوردونیس از فرانسه بود. او به دلیل سبک بازی تهاجمی خود شناخته شده بود و به‌طور گسترده به عنوان یکی از بهترین بازیکنان تهاجمی تمام دوران شناخته می‌شود.
در سال ۱۸۳۴، او یک سری مسابقات را در برابر شطرنج‌باز انگلیسی الکساندر مک‌دانل انجام داد که از جمله مسابقات بزرگ تاریخ شطرنج محسوب می‌شود. مک‌دانل در مسابقه اول پیروز شد، اما لابوردونیس در مسابقه دوم و سوم پیروز شد و اسم خود را به عنوان بهترین بازیکن آن زمان ثبت کرد.
با این حال، سلطنت لابوردونیس در دنیای شطرنج کوتاه مدت بود؛ زیرا او در سال ۱۸۴۰ در ۴۵ سالگی درگذشت. بازیکنان زیادی از جمله هاوارد استونتون از انگلیس، آدولف اندرسن از آلمان و پل مورفی از ایالات متحده به عنوان مدعی ظاهر شدند.
در سال ۱۸۵۱، زمانی که اولین تورنمنت بین‌المللی شطرنج در لندن برگزار شد، ایده برگزاری مسابقات قهرمانی شطرنج جهان شکل گرفت. اندرسن قهرمان مسابقات شد و به‌عنوان قوی‌ترین بازیکن جهان شناخته شد. با این حال، تا سال ۱۸۸۶ بود که اولین قهرمانی رسمی شطرنج جهان برگزار شد و ویلهلم اشتاینیتز به عنوان اولین قهرمان رسمی شطرنج جهان تاج بر سر گذاشت.
دو قطب غرب و شرق دنیا در برابر هم
یکی از خاطره‌انگیزترین مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در تاریخ معاصر، مسابقه سال ۱۹۷۲ بین بابی فیشر و بوریس اسپاسکی بود. این مسابقه در ریکیاویک، ایسلند برگزار شد و به طور گسترده به عنوان نبرد جنگ سرد بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی دیده می‌شد. فیشر که به رفتار عجیب و غریب خود معروف بود، از انجام بازی اول خودداری کرد که منجر به شکست شد. با این حال، او در نهایت برنده مسابقه شد و اولین آمریکایی شد که قهرمان جهان شد.
یکی دیگر از بازی‌های خاطره‌انگیز، مسابقه ۱۹۹۵ بین گری کاسپاروف و ویشی آناند بود. این مسابقه در شهر نیویورک برگزار شد و کاسپاروف در آن زمان قهرمان جهان بود. مسابقه نزدیک به رقابت بود، اما کاسپاروف در نهایت پیروز شد و با نتیجه ۱۰.۵-۷.۵ پیروز شد.
در سال‌های اخیر، به لطف اینترنت و امکان پخش زنده، مسابقات جهانی شطرنج برای علاقه‌مندان به شطرنج در سراسر جهان دسترسی‌پذیرتر شده است. هواداران اکنون می‌توانند مسابقات را به صورت آنلاین تماشا کنند، نظرات کارشناسان را به صورت زنده دنبال کنند و حتی از طریق رسانه‌های اجتماعی با بازیکنان تعامل داشته باشند.
آخرین دوره مسابقات شطرنج قهرمانی جهان در سال ۲۰۲۱ در دبی برگزار شد و قهرمان این دوره، مگنوس کارلسن نروژی، به مصاف یان نپومنیاچی از روسیه رفت. این مسابقه بسیار رقابتی بود و هر دو بازیکن مهارت و انعطاف خود را در طول بازی ۱۴ بازی نشان دادند. با این حال، در پایان کارلسن به عنوان برنده ظاهر شد و عنوان قهرمانی جهان خود را حفظ کرد.
در خاتمه، مسابقات جهانی شطرنج یک رویداد بسیار رقابتی و معتبر است که تاریخ و سنت غنی دارد. این قهرمانی در طول سال‌ها بازیکنان بزرگ زیادی را به خود دیده است و مسابقات آن برخی از به یاد ماندنی‌ترین لحظات تاریخ شطرنج را رقم زده است.
آشنایی با قهرمانان شطرنج جهان
در ادامهم لیستی از قهرمانان شطرنج جهان به ترتیب زمانی به همراه تاریخ دوره‌های قهرمانی آن‌ها آورده‌ایم:
- ویلهلم اشتاینیتز (۱۸۸۶ تا ۱۸۹۴). اشتاینیتز اولین قهرمان رسمی شطرنج جهان بود که در سال ۱۸۸۶ در مسابقه‌ای مقابل یوهانس زوکرتورت پیروز شد. او این عنوان را تا سال ۱۸۹۴ حفظ کرد تا اینکه به امانوئل لاسکر باخت.
- امانوئل لاسکر (۱۸۹۴ تا ۱۹۲۱). لاسکر برای نزدیک به سه دهه بر دنیای شطرنج تسلط داشت و با موفقیت از عنوان خود در برابر تعدادی رقیب دفاع کرد. او سرانجام در سال ۱۹۲۱ توسط خوزه کاپابلانکا شکست خورد.
- خوزه کاپابلانکا (۱۹۲۱ تا ۱۹۲۷). کاپابلانکا در سال ۱۹۲۱ قهرمان شطرنج جهان بعد از لاسکر و سومین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را تا سال ۱۹۲۷ حفظ کرد تا اینکه به الکساندر آلخین باخت.
- الکساندر آلخین (۱۹۲۷ تا ۱۹۳۵، ۱۹۳۷ تا ۱۹۴۶). آلخین در سال ۱۹۲۷ قهرمانی را از کاپابلانکا گرفت، اما در سال ۱۹۳۵ این عنوان را در برابر دکتر ماکس ایوه از دست داد. با این حال در سال ۱۹۳۷ این عنوان را از ایوه پس گرفت و تا زمان مرگش آن را حفظ کرد.
- دکتر ماکس ایوه (۱۹۳۵ تا ۱۹۳۷) دکتر ماکس ایوه در مسابقه ای در سال ۱۹۳۵ آلخین را شکست داد و پنجمین قهرمان رسمی شطرنج جهان شد. او در سال ۱۹۳۷ در یک مسابقه مجدد این عنوان را به آلخین باخت.
- میخائیل بوتوینیک (۱۹۴۸ تا ۱۹۵۷، ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۰، ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۳). بوتوینیک در سال ۱۹۴۸ اولین قهرمانی شطرنج جهان را که توسط فیده تایید شده بود، با شکست دادن تعدادی از شطرنج‌بازان برتر جهان به‌دست آورد و ششمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را در مجموع ۱۳ سال حفظ کرد و دو بار آن را از دست داد و دوباره به‌دست آورد.
- واسیلی اسمیسلوف (۱۹۵۷ تا ۱۹۵۸). اسمیسلوف در سال ۱۹۵۷ با شکست بوتوینیک، قهرمان شد. اما در سال ۱۹۵۸ در یک مسابقه، قهرمانی مجدد به بوتوینیک بازگشت.
- میخائیل تال (۱۹۶۰ تا ۱۹۶۱). تال در سال ۱۹۶۰ از سد بوتوینیک گذشت و هشتمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را در سال ۱۹۶۱ در یک مسابقه مجدد در برابر بوتوینیک از دست داد.
- تیگران پتروسیان (۱۹۶۳ تا ۱۹۶۹). پطروسیان در سال ۱۹۶۳ با شکست بوتوینیک نهمین قهرمان رسمی جهان شد. وی در سال ۱۹۶۶ با موفقیت از عنوان خود در برابر بوریس اسپاسکی دفاع کرد.
- بوریس اسپاسکی (۱۹۶۹ تا ۱۹۷۲). اسپاسکی در سال ۱۹۶۹ قهرمانی را از پتروسیان گرفت و دهمین قهرمان رسمی جهان شد. او در سال ۱۹۷۲ این عنوان را در برابر بابی فیشر از دست داد.
- بابی فیشر (۱۹۷۲ تا ۱۹۷۵). فیشر در سال ۱۹۷۲ قهرمانی را از اسپاسکی به‌دست آورد و یازدهمین قهرمان رسمی جهان شد. او در سال ۱۹۷۵ از عنوان خود امتناع کرد و به طور پیش فرض از آن محروم شد.
- آناتولی کارپوف (۱۹۷۵ تا ۱۹۸۵). کارپوف در سال ۱۹۷۵ قهرمانی را به‌دست آورد و تا سال ۱۹۸۵ این عنوان را حفظ کرد، تا زمانی که به گری کاسپاروف باخت.
- گری کاسپاروف (۱۹۸۵ تا ۱۹۹۳). کاسپاروف در سال ۱۹۸۵ قهرمانی را از کارپوف گرفت و سیزدهمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را تا سال ۱۹۹۳ حفظ کرد تا اینکه از فیده جدا شد و سازمان خود را تشکیل داد. گری کاسپاروف به همراه چند بازیکن برتر دیگر در سال ۱۹۹۳ فدراسیون بین المللی شطرنج (FIDE) را ترک کرد و انجمن حرفه ای شطرنج (PCA) را تشکیل داد. دلیل اصلی این جدایی اختلاف بر سر سازمان و مدیریت مسابقات قهرمانی جهان شطرنج بود. در اوایل دهه ۱۹۹۰، مسابقات شطرنج قهرمانی جهان توسط فیده برگزار شد و فرمت این مسابقات یک سری مسابقات حذفی بین بازیکنان برتر بود. کاسپاروف، که در آن زمان قهرمان شطرنج جهان بود، معتقد بود که این فرمت ناعادلانه است و به درستی قهرمان واقعی جهان را تعیین نمی کند. او همچنین نگرانی هایی در مورد مدیریت و عملکرد مالی فیده داشت. کاسپاروف و دیگر بازیکنان برتری که فیده را ترک کردند، PCA را با هدف سازماندهی یک قهرمانی جدید و مستقل شطرنج جهانی تشکیل دادند که عادلانه تر و شفاف تر باشد. اولین قهرمانی شطرنج جهان PCA در سال ۱۹۹۳ برگزار شد و کاسپاروف نایجل شورت را شکست داد و اولین قهرمان جهان PCA شد. جدایی بین کاسپاروف و فیده چندین سال به طول انجامید و هر دو سازمان در این مدت مسابقات قهرمانی شطرنج جهان خود را برگزار کردند. با این حال، در سال ۲۰۰۶، مسابقات شطرنج قهرمانی جهان دوباره تحت نظارت فیده متحد شد و وسلین توپالوف این عنوان را به دست آورد. پس از جدایی از کاسپاروف، فیده به برگزاری مسابقات قهرمانی شطرنج جهان خود ادامه داد. در این مدت مسابقات فیده بین شطرنج‌دوستان جهان از اعتبار چندانی برخوردار نبود و هنوز بسیاری در تاریخ شطرنج قهرمانان فیده را در این دوره جزو قهرمانان واقعی دنیای شطرنج به شمار نمی‌آورند. برندگان فیده از سال ۱۹۹۳ عبارتند از:
- آناتولی کارپوف (۱۹۹۳ تا ۱۹۹۹). کارپوف در سال ۱۹۹۳ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و تا سال ۱۹۹۹ این عنوان را حفظ کرد.
- الکساندر خلیفمن (۱۹۹۹ تا ۲۰۰۰). خلیفمن در سال ۱۹۹۹ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و کمی بیش از یک سال این عنوان را در اختیار داشت.
- ویشواناتان آناند (۲۰۰۰ تا ۲۰۰۲، ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳). آناند در سال ۲۰۰۰ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد، سپس در سال ۲۰۰۲ به روسلان پونوماریوف باخت. او در سال ۲۰۰۷ این عنوان را دوباره به‌دست آورد و تا سال ۲۰۱۳ آن را حفظ کرد.
- روسلان پونوماریوف (۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴). پونوماریوف در سال ۲۰۰۲ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و تا سال ۲۰۰۴ این عنوان را حفظ کرد.
- رستم قاسم جانف (۲۰۰۴ تا ۲۰۰۵). قاسم جانف در سال ۲۰۰۴ قهرمان شطرنج جهان فیده شد و کمی بیش از یک سال قهرمان ماند.
- وسلین توپالوف (۲۰۰۵ تا ۲۰۰۶). توپالوف در سال ۲۰۰۵ قهرمان شطرنج جهان فیده شد و تا سال ۲۰۰۶ این عنوان را حفظ کرد.
- ولادیمیر کرامنیک (۲۰۰۶ تا ۲۰۰۷). از سال ۲۰۰۶ مسابقات قهرمانی PCA با مسابقات فیده یکی شد و قهرمان اصلی جهانی در دنیا همان قهرمان فیده است. کرامنیک در سال ۲۰۰۶ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و کمتر از یک سال قهرمان بود.
- ویسواناتان آناند (۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳). آناند در سال ۲۰۰۷ قهرمان شطرنج جهان فیده شد و تا سال ۲۰۱۳ آن را حفظ کرد.
- مگنوس کارلسن (۲۰۱۳ تا کنون). کارلسن در سال ۲۰۱۳ قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و از آن زمان تاکنون این عنوان را در اختیار دارد.
تصاویری از مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در سال‌های مختلف
شایان ذکر است که علاوه بر مسابقات رسمی شطرنج قهرمانی جهان، رویدادهای معتبر دیگری مانند مسابقات نامزدها و تور بزرگ شطرنج برگزار شده است که برخی از قوی ترین بازیکنان جهان در آن حضور داشته‌اند.