مسابقات قهرمانی شطرنج جهان معتبرترین رقابت جهانی شطرنج است که قهرمان جهان را در این بازی تعیین می کند. تاریخچه این قهرمانی به سال 1886 باز میگردد، زمانی که ویلهلم اشتاینیتز اولین قهرمان رسمی جهان شد. از آن زمان به بعد، مسابقات قهرمانی به طور منظم برگزار می شود و تنها با چند وقفه به دلیل جنگهای جهانی و سایر رویدادهای جهانی برگزار می شود.
شکل فعلی مسابقات قهرمانی شطرنج جهان شامل مسابقهای بین قهرمان حاکم و یک رقیب دیگر است. این مسابقه هر دو سال یکبار برگزار میشود. این مسابقه شامل یک سری بازی است که بین دو بازیکن انجام میشود و اولین بازیکنی که به تعداد مشخصی برد یا تساوی میرسد برنده اعلام میشود. تعداد بازیها و آستانه برنده شدن ممکن است بسته به ترجیحات برگزارکنندگان متفاوت باشد، اما رایجترین فرمت مسابقه 12 بازی است که اولین بازیکنی که به امتیاز 6.5 برسد برنده اعلام میشود.
مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در طول سالها شاهد بازیکنان بزرگ بسیاری بوده است، از جمله برخی از بزرگترین نامهای تاریخ شطرنج مانند گری کاسپاروف، آناتولی کارپوف، بابی فیشر و امانوئل لاسکر. این بازیکنان نه تنها چندینبار موفق به کسب عنوان قهرمانی شدهاند، بلکه از طریق سبکهای بازی منحصربهفرد خود و کمک به پیشرفت شطرنج، تأثیر خود را در بازی شطرنج بر جای گذاشتهاند.
سابقه مسابقات قهرمانی شطرنج جهان
در اوایل قرن نوزدهم، قهرمانی رسمی جهانی شطرنج یا سیستم یکپارچهای برای تعیین قویترین شطرنجباز جهان وجود نداشت. مفهوم قهرمان جهان شطرنج تا اواسط قرن نوزدهم وجود نداشت. با این حال، بازیکنان قدرتمندی در آن زمان بودند که از بهترین شطرنجبازهای جهان به شمار میرفتند.
یکی از برجستهترین بازیکنان اوایل قرن 19 لوئی شارل ماهه د لا بوردونیس از فرانسه بود. او به دلیل سبک بازی تهاجمی خود شناخته شده بود و بهطور گسترده به عنوان یکی از بهترین بازیکنان تهاجمی تمام دوران شناخته میشود.
در سال 1834، او یک سری مسابقات را در برابر شطرنجباز انگلیسی الکساندر مکدانل انجام داد که از جمله مسابقات بزرگ تاریخ شطرنج محسوب میشود. مکدانل در مسابقه اول پیروز شد، اما لابوردونیس در مسابقه دوم و سوم پیروز شد و اسم خود را به عنوان بهترین بازیکن آن زمان ثبت کرد.
با این حال، سلطنت لابوردونیس در دنیای شطرنج کوتاه مدت بود؛ زیرا او در سال 1840 در 45 سالگی درگذشت. بازیکنان زیادی از جمله هاوارد استونتون از انگلیس، آدولف اندرسن از آلمان و پل مورفی از ایالات متحده به عنوان مدعی ظاهر شدند.
در سال 1851، زمانی که اولین تورنمنت بینالمللی شطرنج در لندن برگزار شد، ایده برگزاری مسابقات قهرمانی شطرنج جهان شکل گرفت. اندرسن قهرمان مسابقات شد و بهعنوان قویترین بازیکن جهان شناخته شد. با این حال، تا سال 1886 بود که اولین قهرمانی رسمی شطرنج جهان برگزار شد و ویلهلم اشتاینیتز به عنوان اولین قهرمان رسمی شطرنج جهان تاج بر سر گذاشت.
دو قطب غرب و شرق دنیا در برابر هم
یکی از خاطرهانگیزترین مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در تاریخ معاصر، مسابقه سال 1972 بین بابی فیشر و بوریس اسپاسکی بود. این مسابقه در ریکیاویک، ایسلند برگزار شد و به طور گسترده به عنوان نبرد جنگ سرد بین ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی دیده میشد. فیشر که به رفتار عجیب و غریب خود معروف بود، از انجام بازی اول خودداری کرد که منجر به شکست شد. با این حال، او در نهایت برنده مسابقه شد و اولین آمریکایی شد که قهرمان جهان شد.
یکی دیگر از بازیهای خاطرهانگیز، مسابقه 1995 بین گری کاسپاروف و ویشی آناند بود. این مسابقه در شهر نیویورک برگزار شد و کاسپاروف در آن زمان قهرمان جهان بود. مسابقه نزدیک به رقابت بود، اما کاسپاروف در نهایت پیروز شد و با نتیجه 10.5-7.5 پیروز شد.
در سالهای اخیر، به لطف اینترنت و امکان پخش زنده، مسابقات جهانی شطرنج برای علاقهمندان به شطرنج در سراسر جهان دسترسیپذیرتر شده است. هواداران اکنون میتوانند مسابقات را به صورت آنلاین تماشا کنند، نظرات کارشناسان را به صورت زنده دنبال کنند و حتی از طریق رسانههای اجتماعی با بازیکنان تعامل داشته باشند.
آخرین دوره مسابقات شطرنج قهرمانی جهان در سال 2021 در دبی برگزار شد و قهرمان این دوره، مگنوس کارلسن نروژی، به مصاف یان نپومنیاچی از روسیه رفت. این مسابقه بسیار رقابتی بود و هر دو بازیکن مهارت و انعطاف خود را در طول بازی 14 بازی نشان دادند. با این حال، در پایان کارلسن به عنوان برنده ظاهر شد و عنوان قهرمانی جهان خود را حفظ کرد.
در خاتمه، مسابقات جهانی شطرنج یک رویداد بسیار رقابتی و معتبر است که تاریخ و سنت غنی دارد. این قهرمانی در طول سالها بازیکنان بزرگ زیادی را به خود دیده است و مسابقات آن برخی از به یاد ماندنیترین لحظات تاریخ شطرنج را رقم زده است.
آشنایی با قهرمانان شطرنج جهان
در ادامهم لیستی از قهرمانان شطرنج جهان به ترتیب زمانی به همراه تاریخ دورههای قهرمانی آنها آوردهایم:
- ویلهلم اشتاینیتز (1886 تا 1894). اشتاینیتز اولین قهرمان رسمی شطرنج جهان بود که در سال 1886 در مسابقهای مقابل یوهانس زوکرتورت پیروز شد. او این عنوان را تا سال 1894 حفظ کرد تا اینکه به امانوئل لاسکر باخت.
- امانوئل لاسکر (1894 تا 1921). لاسکر برای نزدیک به سه دهه بر دنیای شطرنج تسلط داشت و با موفقیت از عنوان خود در برابر تعدادی رقیب دفاع کرد. او سرانجام در سال 1921 توسط خوزه کاپابلانکا شکست خورد.
- خوزه کاپابلانکا (1921 تا 1927). کاپابلانکا در سال 1921 قهرمان شطرنج جهان بعد از لاسکر و سومین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را تا سال 1927 حفظ کرد تا اینکه به الکساندر آلخین باخت.
- الکساندر آلخین (1927 تا 1935، 1937 تا 1946). آلخین در سال 1927 قهرمانی را از کاپابلانکا گرفت، اما در سال 1935 این عنوان را در برابر دکتر ماکس ایوه از دست داد. با این حال در سال 1937 این عنوان را از ایوه پس گرفت و تا زمان مرگش آن را حفظ کرد.
- دکتر ماکس ایوه (1935 تا 1937) دکتر ماکس ایوه در مسابقه ای در سال 1935 آلخین را شکست داد و پنجمین قهرمان رسمی شطرنج جهان شد. او در سال 1937 در یک مسابقه مجدد این عنوان را به آلخین باخت.
- میخائیل بوتوینیک (1948 تا 1957، 1958 تا 1960، 1961 تا 1963). بوتوینیک در سال 1948 اولین قهرمانی شطرنج جهان را که توسط فیده تایید شده بود، با شکست دادن تعدادی از شطرنجبازان برتر جهان بهدست آورد و ششمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را در مجموع 13 سال حفظ کرد و دو بار آن را از دست داد و دوباره بهدست آورد.
- واسیلی اسمیسلوف (1957 تا 1958). اسمیسلوف در سال 1957 با شکست بوتوینیک، قهرمان شد. اما در سال 1958 در یک مسابقه، قهرمانی مجدد به بوتوینیک بازگشت.
- میخائیل تال (1960 تا 1961). تال در سال 1960 از سد بوتوینیک گذشت و هشتمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را در سال 1961 در یک مسابقه مجدد در برابر بوتوینیک از دست داد.
- تیگران پتروسیان (1963 تا 1969). پطروسیان در سال 1963 با شکست بوتوینیک نهمین قهرمان رسمی جهان شد. وی در سال 1966 با موفقیت از عنوان خود در برابر بوریس اسپاسکی دفاع کرد.
- بوریس اسپاسکی (1969 تا 1972). اسپاسکی در سال 1969 قهرمانی را از پتروسیان گرفت و دهمین قهرمان رسمی جهان شد. او در سال 1972 این عنوان را در برابر بابی فیشر از دست داد.
- بابی فیشر (1972 تا 1975). فیشر در سال 1972 قهرمانی را از اسپاسکی بهدست آورد و یازدهمین قهرمان رسمی جهان شد. او در سال 1975 از عنوان خود امتناع کرد و به طور پیش فرض از آن محروم شد.
- آناتولی کارپوف (1975 تا 1985). کارپوف در سال 1975 قهرمانی را بهدست آورد و تا سال 1985 این عنوان را حفظ کرد، تا زمانی که به گری کاسپاروف باخت.
- گری کاسپاروف (1985 تا 1993). کاسپاروف در سال 1985 قهرمانی را از کارپوف گرفت و سیزدهمین قهرمان رسمی جهان شد. او این عنوان را تا سال 1993 حفظ کرد تا اینکه از فیده جدا شد و سازمان خود را تشکیل داد. گری کاسپاروف به همراه چند بازیکن برتر دیگر در سال 1993 فدراسیون بین المللی شطرنج (FIDE) را ترک کرد و انجمن حرفه ای شطرنج (PCA) را تشکیل داد. دلیل اصلی این جدایی اختلاف بر سر سازمان و مدیریت مسابقات قهرمانی جهان شطرنج بود. در اوایل دهه 1990، مسابقات شطرنج قهرمانی جهان توسط فیده برگزار شد و فرمت این مسابقات یک سری مسابقات حذفی بین بازیکنان برتر بود. کاسپاروف، که در آن زمان قهرمان شطرنج جهان بود، معتقد بود که این فرمت ناعادلانه است و به درستی قهرمان واقعی جهان را تعیین نمی کند. او همچنین نگرانی هایی در مورد مدیریت و عملکرد مالی فیده داشت. کاسپاروف و دیگر بازیکنان برتری که فیده را ترک کردند، PCA را با هدف سازماندهی یک قهرمانی جدید و مستقل شطرنج جهانی تشکیل دادند که عادلانه تر و شفاف تر باشد. اولین قهرمانی شطرنج جهان PCA در سال 1993 برگزار شد و کاسپاروف نایجل شورت را شکست داد و اولین قهرمان جهان PCA شد. جدایی بین کاسپاروف و فیده چندین سال به طول انجامید و هر دو سازمان در این مدت مسابقات قهرمانی شطرنج جهان خود را برگزار کردند. با این حال، در سال 2006، مسابقات شطرنج قهرمانی جهان دوباره تحت نظارت فیده متحد شد و وسلین توپالوف این عنوان را به دست آورد. پس از جدایی از کاسپاروف، فیده به برگزاری مسابقات قهرمانی شطرنج جهان خود ادامه داد. در این مدت مسابقات فیده بین شطرنجدوستان جهان از اعتبار چندانی برخوردار نبود و هنوز بسیاری در تاریخ شطرنج قهرمانان فیده را در این دوره جزو قهرمانان واقعی دنیای شطرنج به شمار نمیآورند. برندگان فیده از سال 1993 عبارتند از:
- آناتولی کارپوف (1993 تا 1999). کارپوف در سال 1993 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و تا سال 1999 این عنوان را حفظ کرد.
- الکساندر خلیفمن (1999 تا 2000). خلیفمن در سال 1999 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و کمی بیش از یک سال این عنوان را در اختیار داشت.
- ویشواناتان آناند (2000 تا 2002، 2007 تا 2013). آناند در سال 2000 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد، سپس در سال 2002 به روسلان پونوماریوف باخت. او در سال 2007 این عنوان را دوباره بهدست آورد و تا سال 2013 آن را حفظ کرد.
- روسلان پونوماریوف (2002 تا 2004). پونوماریوف در سال 2002 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و تا سال 2004 این عنوان را حفظ کرد.
- رستم قاسم جانف (2004 تا 2005). قاسم جانف در سال 2004 قهرمان شطرنج جهان فیده شد و کمی بیش از یک سال قهرمان ماند.
- وسلین توپالوف (2005 تا 2006). توپالوف در سال 2005 قهرمان شطرنج جهان فیده شد و تا سال 2006 این عنوان را حفظ کرد.
- ولادیمیر کرامنیک (2006 تا 2007). از سال 2006 مسابقات قهرمانی PCA با مسابقات فیده یکی شد و قهرمان اصلی جهانی در دنیا همان قهرمان فیده است. کرامنیک در سال 2006 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و کمتر از یک سال قهرمان بود.
- ویسواناتان آناند (2007 تا 2013). آناند در سال 2007 قهرمان شطرنج جهان فیده شد و تا سال 2013 آن را حفظ کرد.
- مگنوس کارلسن (2013 تا کنون). کارلسن در سال 2013 قهرمان شطرنج جهانی فیده شد و از آن زمان تاکنون این عنوان را در اختیار دارد.
تصاویری از مسابقات قهرمانی شطرنج جهان در سالهای مختلف
شایان ذکر است که علاوه بر مسابقات رسمی شطرنج قهرمانی جهان، رویدادهای معتبر دیگری مانند مسابقات نامزدها و تور بزرگ شطرنج برگزار شده است که برخی از قوی ترین بازیکنان جهان در آن حضور داشتهاند.