حرکت شاه در شطرنج به چه صورت است؟ این سوالی است که برای همه پیش می آید. مهره شاه در بازی شطرنج مهمترین مهره محسوب می‌شود و حفاظت از آن امری ضروری است چرا که برد و باخت در بازی شطرنج به این مهره بستگی دارد. اگر شاه یکی از طرفین تحت حمله باشد و راهی برای فرار نداشته باشد، آن طرف بازی را باخته است و به همچین حالتی کیش و مات می‌گویند که در ادامه دقیق‌تر آن را شرح می‌دهیم. اکنون که متوجه اهمیت مهره شاه شدیم، میخواهیم در این آموزش شطرنج به بررسی و نحوه حرکت شاه در شطرنج و گرفتن مهره های حریف بپردازیم.
مهمترین مهره، اما ضعیف!
شاید تصور کنید شاه چون مهمترین مهره در شطرنج است، قدرتمندترین مهره نیز هست! اما واقعیت برعکس است چرا که از لحاظ قدرت، شاه یکی از ضعیف‌ترین مهره‌های شطرنج می‌باشد. در شطرنج، قدرت مهره‌ها بر اساس نوع حرکتشان تعیین می‌شود. حرکت شاه در شطرنج بسیار محدود است و همین باعث ضعف و آسیب‌پذیری‌اش می‌شود. به همین دلیل است که حفاظت از شاه بسیار مهم است.
شاه در صفحه شطرنج کجا قرار دارد؟
شاه‌ها در ابتدای بازی در ستون e قرار دارند. شاه سفید در خانه e1 و شاه سیاه در خانه e8. طبق تصویر زیر:
مهره شاه در شطرنج چند امتیاز دارد؟
همانطور که می‌دانید، مهره‌ها در شطرنج بر اساس قدرت و نوع حرکتشان امتیازبندی می‌شوند تا بتوان ارزش آنها را با یکدیگر مقایسه کرد. این امتیازبندی در تعویض‌ها بسیار اهمیت دارد تا شما بدانید مهره‌ای که از دست می‌دهید نسبت به مهره‌ای که از حریف می‌گیرید چقدر ارزش دارد.
یک نکته بسیار مهم در شطرنج آن است که مهره شاه هیچگاه زده نمی‌شود! شما نمی‌توانید مهره شاه حریف را بگیرید و از صفحه شطرنج حذف کنید چرا که بازی شطرنج بدون شاه معنی ندارد. و به همین دلیل مهره شاه امتیازی ندارد. سوال: یعنی امتیاز شاه صفر است؟ خیر! به شاه هیچ عددی به عنوان امتیاز تعلق نمی‌گیرد.
مهره شاه در شطرنج چگونه حرکت می‌کند؟
حرکت شاه در شطرنج چگونه است؟ مهره شاه در شطرنج در همه جهات حرکت می‌کند اما در هر نوبت فقط یک خانه میتواند حرکت کند. شاه میتواند به صورت عمودی، افقی و مورب حرکت کند اما از نظر تعداد خانه‌هایی که در یک نوبت میتواند برود محدود است و تنها یک خانه میتواند حرکت کند. به تصویر زیر دقت کنید:
همانطور که در تصویر مشاهده می‌کنید، شاه مانند وزیر به همه سمت می‌رود اما فقط یک خانه :
به طور مثال در دیاگرام بالا، شاه سفید نمی‌تواند اسب سیاه را در یک حرکت بگیرد (چون دو خانه با آن فاصله دارد و شاه یک خانه یک خانه حرکت می‌کند) و باید ابتدا با یک حرکت به اسب نزدیک شده و پس از آنکه سیاه حرکت کرد و مجددا نوبت سفید شد، سفید اسب سیاه را بگیرد.
تمرین : حرکت شاه در شطرنج
در دیاگرام پایین، خانه‌هایی که شاه میتواند برود را مشخص کنید:
پاسخ :
آیا شاه در شطرنج میتواند مهره‌ای را بزند؟
بله. شاه مهره‌های حریف که در محدوده حرکتش هستند را میتواند بزند. یعنی آن مهره‌ها را از صفحه شطرنج حذف کرده و خود در خانه آن مهره بنشیند. اما نکته مهم آن است که مهره مورد نظر در محدوده حرکت شاه باشند. به دیاگرام پایین دقت کنید:
به طور مثال در دیاگرام بالا، شاه سفید نمی‌تواند اسب سیاه را در یک حرکت بگیرد (چون دو خانه با آن فاصله دارد و شاه یک خانه یک خانه حرکت می‌کند) و باید ابتدا با یک حرکت به اسب نزدیک شده و پس از آنکه سیاه حرکت کرد و مجددا نوبت سفید شد، سفید اسب سیاه را بگیرد.
تمرین :
در دیاگرام پایین، مهره‌هایی که هر شاه میتواند بگیرد را مشخص کنید:
پاسخ :
در دیاگرام بالا، شاه سفید نمی‌تواند اسب خانه d1 و رخ سیاه را بگیرد چون از شاه دور هستند. همچنین شاه سیاه نمی‌تواند اسب سفید را بگیرد چون دور است. اکنون میرسیم به یک مفهوم مهم درباره مهره شاه در شطرنج به نام کیش.
کیش چیست؟
احتمالا اصطلاحاتی همچون کیش و کیش‌و‌مات را شنیده‌اید. کیش به وضعیتی می‌گویند که شاه تحت حمله دشمن باشد. به طور مثال در دیاگرام زیر شاه سفید تحت حمله رخ سیاه است:
در اینجا می‌گوییم شاه سفید کیش است. شاه سفید در خطر است و باید این خطر را رفع کند یعنی از وضعیت کیش خارج شود؛ در اصطلاح، رفع کیش کند. رفع کیش به معنای رفع حمله دشمن است طوری که شاه دیگر کیش نباشد. رفع کیش اجباری است. فردی که شاهش کیش می‌باشد نمی‌تواند حرکتی جز رفع کیش انجام دهد.
به طور مثال در دیاگرام بالا سفید نمی‌تواند با رخش حرکت کند چرا که شاهش در خطر است. سفید باید شاه خود را از ردیف سوم خارج کند تا دیگر در مسیر حمله رخ سیاه نباشد و رفع کیش را انجام دهد.
حال که با مفهوم کیش آشنا شدیم، نکته‌ای دیگر درباره نحوه حرکت شاه در شطرنج را می‌آموزیم.
محدودیت حرکت شاه در شطرنج (محدودیتی دیگر!)
شاه مانند دیگر مهره‌های شطرنج نمی‌تواند در خانه‌ای که مهره خودی در آن باشد حرکت کند، اما محدودیت‌های حرکت شاه به اینجا ختم نمی‌شود و محدودیتی دیگر نیز دارد.
همانطور که گفته شد شاه مهره مهمی است و حفاظت از آن ضروری است. به همین دلیل، ما نمی‌توانیم شاه خود را در معرض حمله دشمن قرار دهیم. یا در اصطلاح شطرنجی، نمی‌توانیم شاه خود را در وضعیت کیش قرار دهیم. به دیاگرام بعدی دقت کنید:
در پوزیسیون بالا، نوبت حرکت با سفید است. سفید اگر تصمیم داشته باشد شاه خود را حرکت دهد، محدودیت‌هایی برای این حرکت دارد. ابتدا نوع حرکت مهره شاه را در نظر میگیریم و می‌گوییم فقط میتواند به خانه‌های مجاورش حرکت کند. سپس محدودیت‌ها را در نظر میگیریم.
شاه سفید نمی‌تواند به خانه‌هایی که مهره‌های خودش در آنها هستند حرکت کند یعنی نمی‌تواند به خانه‌های زردرنگ حرکت کند. همچنین نمی تواند خود را در معرض کیش قرار دهد یعنی نمی‌تواند در خانه‌های آبی‌رنگ برود چرا که تحت حمله رخ و وزیر دشمن هستند. و فقط میتواند به خانه‌های سبزرنگ حرکت کند.
چرا شاه مهمترین مهره شطرنج؟
حال می‌دانیم نمی‌توان شاه خود را در وضعیت کیش قرار داد. به دیاگرام بعدی که یک دام معروف به نام تله لگال که یکی از بهترین تله های شطرنج می‌باشد، دقت کنید:
در این دیاگرام شاه سیاه تحت حمله اسب سفید است و همانطور که گفتیم کیش می‌باشد. همچنین اشاره شد که رفع کیش اجباری است. اما اینجا رفع کیش امکان‌پذیر نیست! طبق نکته قبلی، سیاه نمی‌تواند شاه خود را در معرض کیش قرار دهد؛ اگر بخواهد بالا یا پایین رود، با فیل سفید کیش می‌شود، اگر بخواهد افقی حرکت کند (یا فیل سفید را بگیرد) با اسب سمت راست سفید (e5) کیش می‌شود و اگر بخواهد مورب حرکت کند با اسب دیگر سفید.
پس بررسی کردیم و مشاهده کردیم سیاه هیچ راهی برای رفع کیش ندارد. به این وضعیت کیش و مات می‌گوییم. اصطلاحا می‌گوییم سیاه کیش و مات شده و بازی را باخته است. فردی که حریف خود را کیش و مات می‌کند (یعنی به شکلی به شاه حریف کیش می‌دهد که حریف راهی برای رفع کیش نداشته باشد) برنده بازی شطرنج است. در اینجا سفید حریفش را کیش و مات کرده و برنده بازی است.
نکته مهم درباره دو شاه
یک نکته بسیار مهم درباره محدودیت‌های شاه در حرکت، فاصله دو شاه از یکدیگر است. مهره شاه دو بازیکن هیچگاه نمی‌توانند کامل در مجاورت یکدیگر قرار گیرند و همواره باید یک خانه بین آنها فاصله قرار داشته باشد.
آیا در شطرنج شاه میتواند شاه را بزند؟
خیر. طبق نکته قبلی دو شاه هیچگاه نمی‌توانند به هم نزدیک شوند، پس نمی‌توانند به یکدیگر حمله کنند یا یکدیگر را بزنند. علاوه بر این، در ابتدا اشاره شد که شاه هیچگاه از صفحه شطرنج حذف نمی‌شود و هیچ مهره‌ای نمی‌تواند شاه را بزند.
حرکت استثنایی شاه در شطرنج (شاه قلعه)
تا به اینجا چگونگی حرکت شاه در شطرنج را به خوبی یاد گرفتیم و با محدودیت‌هایش آشنا شدیم. حال با حرکت استثنا شاه آشنا می‌شویم. حرکت شاه قلعه یکی از بهترین حرکت شاه در شطرنج می باشد. حرکت شاه قلعه تنها حرکتی است که شاه در آن دو خانه حرکت می‌کند. در حرکت شاه قلعه، شاه دو خانه به سمت یکی از رخ‌ها حرکت کرده و سپس رخ مورد نظر در طرف دیگر شاه قرار میگیرد.
تصاویر پایین حرکت شاه قلعه را نشان می‌دهند:
در طرف دیگر هم به همین شکل، شاه دو خانه به سمت رخ حرکت کرده و رخ در طرف دیگر دقیقا در کنار شاه قرار میگیرد:
شاه قلعه یکی از حرکات استثنا در شطرنج است که کاربردهای فراوانی دارد و اگر به موقع انجام شود، باعث امنیت شاه و گسترش رخ‌ها می‌شود. شاه قلعه شرایط مهمی نیز دارد و گاهی اوقات این حرکت غیرقانونی است!
برای آشنایی کامل با شرایط این حرکت مهم به مقاله قلعه رفتن و شرایط آن سری بزنید تا در مسابقات حرکت غیرقانونی انجام ندهید یا اگر حریف‌تان خطا کرد، بتوانید خطای او را بگیرید.
نتیجه گیری
نحوه حرکت شاه ساده و آسان است، اما محدودیت‌ها و استثنائاتش آن را کمی پیچیده می‌کند. بسیار از حرکات غیرقانونی، شامل حرکت شاه می‌شوند. بسیاری در ضیق زمان شاه خود را در معرض کیش قرار می‌دهند که خطا است. برخی نیز حواسشان به اینکه شاه آنها کیش شده نمی‌باشد و حرکت دیگری می‌کنند. و برخی نیز فاصله دو شاه را رعایت نمی‌کنند.
جالب است بدانید ویدیت گوجراتی (Vidit Gujrathi) استاد بزرگ هندی شطرنج، در یکی از مسابقات رسمی خود در مقابل هیکارو ناکامورا، این موضوع را رعایت نکرد و شاه خود را به شاه حریف چسباند که هیکارو به شدت از این حرکت تعجب کرد و سپس داور خطای ویدیت را گرفت.
در پایان برای شما لیستی از آموزش های متنی باشگاه شطرنج ایران فراهم کرده ایم تا بهره لازم را ببرید.
در مورد هر آموزش روی لینک مربوطه کلیک کنید:
حرکت مهره ها و آشنایی با قوانین مقدماتی شطرنج
آموزش مات با سوارهای سنگین(وزیر،رخ)
آموزش استراتژی و نقشه کشیدن در شطرنج
آموزش تاکتیک ها و ترکیب ها(بخش اول)
آموزش تاکتیک ها و ترکیب ها(بخش دوم)
آموزش تاکتیک ها و ترکیب ها(بخش سوم)
آموزش گامبی ها
نویسنده : حامد جدیر